कोकणाला कोकमचे वरदान.

कोकमचा उपयोग अत्यंत प्राचीन काळापासून होत आहे. चरकाच्या मते, चिंचेपेक्षा कोकम अधिक गुणकारी आहेत. साधारण १० ते २० मीटरपर्यंत वाढणारी कोकमाची झाडे कोकण, कर्नाटक, मलबार या भागात आढळतात.

झाडांच्या फांद्या जमिनीकडे झुकलेल्या असतात. पाने गडद हिरव्या रंगाची असून ती बुकडीच्या पानांच्या आकाराची असतात. उंबराच्या झाडाला जशी फळं लागतात, साधारण तशीच फळं कोकमच्या झाडाला येतात. ती जांभळट गोल आकाराची असतात. प्रथमदर्शनी तरी ती आलुबुखारसारखी दिसतात. या फळांना रातांबे म्हणतात. फळांचा रंग गडद तांबडा असतो. त्याचा मगज खातात.

या फळामध्ये बिया असतात. या बियांपासून तेल काढलं जातं. त्यांच्या बियांपासून १० टक्के तेल निघतं. ते मेणासारखं घट्ट आणि पांढरं असतं. त्याला भिरंडेल, मुठेल तेल किंवा कोकमतेल म्हणतात. त्याचा खाण्यात उपयोग केला जातो. तसंच हे तेल औषधी म्हणूनही ओळखलं जातं. मेणबत्त्या करण्यासाठी तसेच मेणापासून निरनिराळ्या वस्तू बनवण्यासाठी या तेलाचा उपयोग पूर्वी कोकण आणि गोव्यात केला जायचा. निरनिराळ्या प्रकारचे मलम बनवण्यासाठीही याचा उपयोग होतो.

रातांब्याची साल वाळवून त्यापासून कोकम तयार केली जातात. कोकम आमसूल, आमसोल किंवा सोलं म्हणूनही ओळखली जातात. कोकण गोव्यात कोकमचा जेवणात चिंचेऐवजी सर्रास उपयोग केला जातो. कारण कोकम चिंचेपेक्षा पथ्यकर आणि पित्तनाशक असतात. ठाणे जिल्ह्यातले आदिवासी सार (सूप) बनवताना चिंचेचा आणि उत्तरेत आंबेलीयाचा जसा उपयोग करतात, अगदी तसाच कोकणी, मालवणी, गोवन लोक कालवण बनवण्यासाठी खासकरुन माशांचे पदार्थ बनवताना कोकमचा वापर करतात. त्यामुळे कोकणी माणसाचं जेवण कोकमशिवाय पूर्ण होत नाही, असंही म्हटलं जातं.

आंबा, काजू आणि फणसानंतर कोकणी माणसाचा जीव की प्राण कोण, असं विचारल की डोळ्यासमोर येतात ते रातांबे. प्रथमदर्शनी आलुबुखारसारखे दिसणारे जांभळट गोल आकाराच्या रातांब्यापासून कोकम, आगळ, कोकम सरबत आणि तेल तयार केलं जातं. रातांब्यांचा पित्तनाशक गुणधर्म पाहता आहारात त्यांचा उपयोग आवर्जून केला गेला पाहिजे.

मुंबई-पुण्यासारख्या मोठ्या शहरात कोकमचा उपयोग सरबतासाठी केला जातो. उन्हाळ्यात तृष्णाशामक, पित्तनाशक आणि पाचक म्हणून कोकम सरबताचा उपयोग केला जातो. कोकममुळे कोकणी बेरोजगार तरुणांना काही प्रमाणात रोजगारही उपलब्ध झाला आहे. कोकमच्या फळांचा जो रस असतो, त्याला आगोळ म्हणतात. या रसापासून सरबत बनवता येते.