हिरव्या शेतात पिकतयं 'सोनं'

कोकणातील डोंगराळ भागात शेती करणे हे कष्टाचे आणि तेवढ्याच जिकिरीचे काम असते. मुंबई आणि पुणे येथे होणाऱ्या स्थलांतरामुळे शेतीसाठी आवश्यक असणारे मनुष्यबळ उपलब्ध होणे कठीण असते. डोंगरावरील चढउतारामुळे शेती कसण्यासाठी प्रचंड परिश्रम करावे लागतात. शिवाय सातबारा उताऱ्यावर कुटुंबातील अनेकांची नावे असल्याने जमिनीच्या मालकीलाही मर्यादा येतात. शेतीच्या कामांसाठी वेळेवर मजूर उपलब्ध होत नाहीत. यावर उपाय म्हणून कृषि विभाग आणि कृषिभूषण रणजीत खानविलकर यांच्या मार्गदर्शनाखाली कोकणात सामुहिक शेती मुळ धरू लागली आहे. सामुहिक शेतीचा असाच यशस्वी प्रयोग रत्नागिरी जिल्ह्यात चिपळूण तालुक्यातील अलोरे गावात करण्यात आला आहे.

कोयना जलविद्युत प्रकल्पाच्या टप्पा क्र. ४ ची वसाहत असलेल्या या गावात शिरताच गावाची समृद्धी जाणवते. गावात घराघरातील परसबागांमध्ये केळी, ऊस, फुलझाडे, नारळाची झाडे लावलेली दिसतात. जिल्ह्यातील इतर भागाप्रमाणे भातशेतीदेखील बऱ्याच प्रमाणात होते. मात्र शेजारच्याच पेढांबे गावात झालेल्या सामुहिक शेतीच्या यशस्वी प्रयोगाची ख्याती इथल्या नागरिकांपर्यंत पोहोचली. कृषि सहायक मुकुंद रोकडे आणि उपविभागीय कृषि अधिकारी अरिफ शहा यांनी गावातील शेतकऱ्यांशी संवाद साधून त्यांना सामुहिक शेतीचे महत्त्व पटवून दिले. खानविलकर यांनीदेखील अशा प्रकारच्या शेतीचे शास्त्रीय पैलू शेतकऱ्यांना समजावून सांगितले.

अलोरे गावचे उत्साही सरपंच सुभाष लाड यांनी हा प्रकल्प सुरु करण्यासाठी पुढाकार घेतला. कृषि विभागातर्फे आयोजित करण्यात येणाऱ्या शेतीशाळेतूनही शेतकऱ्यांना मार्गदर्शन करण्यात आले. शेतकऱ्यांची मानसिकता तयार झाल्यावर भाडेपट्टयाने २० एकर जमीन मिळविण्यात आली. एकूण २८ सदस्यांनी मिळून एका सामुहिक कृषि उत्पादक संघाची स्थापना केली. विशेष म्हणजे या संघात विविध जातीचे शेतकरी सामंजस्याने एकत्रित येऊन प्रकल्प यशस्वी करण्यासाठी कामाला लागले. एकरी २ हजार रुपयांप्रमाणे भाडे निश्चित करण्यात आले. सदस्याची जमीन असल्यास त्याला त्या प्रमाणात भाडे देण्याचे निश्चित करण्यात आले.

पारंपरिक शेतीपेक्षा आधुनिक पद्धतीने शेती करण्याचा निर्णय सर्व सदस्यांनी मिळून घेतला. तज्ज्ञांच्या मार्गदर्शनानुसार हळदीची शेती करण्याचा निश्चय करण्यात आला. डोंगराळ भागातील माळरानावर जमीन कसण्यास सुरुवात झाली. जमीन ४० वर्षे ओसाड पडून असल्याने जास्त परिश्रम घ्यावे लागले. शेजारील जिल्ह्यातून दोन ट्रॅक्टर कामासाठी लावण्यात आले. मुकुंद जाधव या तरुण सदस्यावर सर्व नियोजनाची जबाबदारी टाकण्यात आली. या सर्व प्रक्रियेत अनुभवातून बरेच शिकता आल्याचे लाड सांगतात. एकूण १३ टन बियाणे वापरण्यात आले. सर्व सदस्यांनी केलेल्या प्रयत्नामुळे माळरानावर 'हिरवं सोनं' फुलायला सुरुवात झाली.

या प्रकल्पामुळे ग्रामस्थांनाही चांगला फायदा झाला. दररोज ५० ते ७० मजुरांच्या हाताला काम मिळू लागले. १०० ते १५० प्रमाणे या मजुरांना मजुरी देण्यात येत आहे. कृषि तंत्रज्ञान व्यवस्थापन यंत्रणा अंतर्गत ऑगस्ट महिन्यात शेतीशाळा घेऊन सांगली येथील शास्त्रज्ञांनी शेतकऱ्यांना हळद पिकाविषयी माहिती दिल्याने शेतीचे व्यवस्थापन आणखी चांगल्यारितीने करता आले. शेतात ३ एकरावर प्रायोगिक तत्त्वावर तूर लावण्यात आला आहे. शेतात नदीतून पाईपलाईन टाकून लिफ्ट इरिगेशनची सोय करण्यात येत आहे. हळदीचे प्रती एकरी ३० क्विंटल उत्पादन अपेक्षित आहे. हळदीचा प्रतिक्विंटलसाठी १४ ते २२ हजार रुपयांचा दर लक्षात घेतल्यास शेतकऱ्यांच्या परिश्रमाने या हिरव्या शेतातून 'पिवळं सोनं' पिकवलं जातंय, असेच म्हणावे लागेल. या शेतकऱ्यांना मिळणारे यश आणि आलेला अनुभव लक्षात घेऊन पुढील हंगामासाठी आणखी २० एकरावर शेती करण्यासाठी एक गट तयार झाला आहे. सामुहिक शेतीचा हा प्रसार कोकणातील कृषि विकासाच्या दृष्टीने निश्चितच आश्वासक आहे.